ALEVİ/BEKTAŞİLİKTE DÖRT KAPI KIRK MAKAM

Namık Kemal DOĞANAY

Alevi/Bektaşilikte Dört Kapı Kırk Makam, insanın olgun (kamil) olabilmesini sağlayan kurallar bütünüdür. Diğer bir ifadeyle, yol ehli insanın kamil insan olma mücadelesinde geçeceği maddi ve manevi aşamalardır. Kurallarını Hünkar Hacı Bektaş Veli’nin belirlediği Dört Kapı Kırk Makam aşamalarının sonucunda, yol ehli kişi benliğinden uzaklaşarak Hakk’ı kendi özünde bulur.

Hünkar Hacı Bektaş Veli tarafından geliştirilen Dört Kapı Şeriat, Tarikat, Marifet ve Hakikat olup, her kapının da on makamı vardır. Bu nedenle Alevi/Bektaşilikte yol ehli canın yaşamı boyunca uygulayacağı ve sonunda Özünde Hakkı’ı bulacağı kurallar bütünü Dört Kapı Kırk Makam olarak adlandırılır.

Şeriat abdesti farz oldu bize

Tarikat evine girmek görünür

Marifet postuna çöktüm oturdum

Hakikat namazın kılmak görünür

Şeriat kuşağın çözegelirse

Tarikat evini sezegelirse

Marifet bağından yazagelirse

Hakikat güllerinden dermek görünür

Şeriatı tarikatı bilmeyen

Marifetten hakikatı görmeyen

Nefsini tanıyıp kendin bilmeyen

Onun da aslı hayvan görünür

Şeriat sıtrını soyunup gelen

Hakikat marifet donunu giyen

Hakikat bezminde canına kıyan

Ölmüştür meftasın yunmak görünür

Ustaz bu libasları giydirdi bize

Açıktır bellidir fark eden göze

Adem ol Remzânî kendini gizle

Canını başını vermek görünür

                          Aşık Remzânî (1937-1979)

I - ŞERİAT KAPISI

İlk kapı olan Şeriat, Sünni inancında olan şeriattan farklıdır. Alevi/Bektaşiliğin anladığı şeriat, Alevi/Bektaşi genel düzeninin sağlandığı ilk yoldur, ilk kapıdır. Alevilikteki Şeriat anlayışının  temelinde, tasavvuf ve bilgelik yatar. Yola girmek isteyen Can kendi kendini bu evrede eğitmeye başlar. Şeriat kapısındaki can, aradığı soruların cevabını bulmak ve hakikata giden yolu aralamak için kendisine bir Pir bulur. Şeriat kapısındaki Can, görünür nesnel dünyayı bildiği için, batıni (gerçek) anlamı öğrenmek için bir Pir’e ihtiyaç duyar ve eninde sonunda  onu bulur.

Şeriat makamında olan Can’a Abid veya Beloğlu denir. Simgesi evrenin yaratılışındaki dört unsurdan biri olan havadır. Şeriatın Makamları şunlarıdır;

1. İman etmek : Hakk’ın birliğine, meleklerine, peygamberlerine inanmaktır. Mürşit önünde yolun bütün kurallarına uyacağına söz vermeli, bu inancını ikrara bağlamalıdır.

2. İlim öğrenmek : İlim öğrenerek kendini yetiştirmektir. Önce kendini, sonra kendi özünde, Hakk’ı bulmak, bunu yaşamında uygulamak ve aklını kullanarak bilgiye ulaşıp sorunlara çözüm bulmaktır.

3. İbadet etmek : Alevî- Bektaşî namaz, oruç, zekât gibi zâhiri ibâdetleri yerine getirmez. İbâdetten Hakk’a yakın olmayı anlar, Tanrı'yı içinde, gönlünde hisseder.

4. Haramdan uzaklaşmak : Harama el uzatmamak, helalından geçimini sağlamak, kötü düşüncelerden arınmaktır.

5. Nikah kıymak, evlenmek : Evlilik dışı ilişkilerde bulunmamak,  ikrar verip yola girmek ve yoldan dönmemektir.

6. Topluma zarar vermemek : Tüm canlı- cansız varlıkları, doğayı, doğal dengeyi korumaya katkıda bulunmaktır.

7. Peygamberin emirlerine uymak : Peygamber'in emirlerine uymak, Yol’un kuralları   konusunda bilgili olmak, Ehli Beyt soyundan gelen imamların yolundan gitmek, pir'e, mürşid'e itaat etmektir.

8. Şefkatli olmak : İnsanlara yumuşak ve sevecen davranmaktır. Bütün yaratılmışları sevmek, onları Hakk’ın emaneti bilip korumaktır.

9. Temiz (pak) giymek, temiz yemek : Yol’un izin verdiği şeyleri yemek, giymek ve temizliğe özen göstermektir.

10. İyiliklere sarılmak ve kötülüklerden kaçınmak : Hakk’ın buyruklarına uymak ve yaramaz işlerden kaçınmaktır. Hakk’a yaklaşmak ve sürekli bu tür bir çaba içerisinde olmaktır.

II – TARİKAT KAPISI

Bu aşama kamil insan olmanın ikinci aşamasıdır. Alevi-Bektaşiliğin yol kuralları, ilkeleri, öğretisi bu aşamada öğrenilir. Hacı Bektaş Veli’nin anlatımıyla; “ikrar verip bir yola girme” kapısıdır. Bu kapıdan Yol’a girilir ve Hakk’ın yolu bulunmaya çalışılır. Bu kapıda pir, talibin olgunluk derecesini ölçmek için onu sınar. Bu sınav farklı farklı olabilir. (Malını, mülkünü, unvanını terkedip terkedemeyeceği gibi) Tarikata diğer bir ifade ile Yola’a girmek isteyen talibi, dede sözlü olarak da uyarır. “Gelme gelme, gelirsen dönme, gelenin malı dönenin canı. Bu yol ateşten gömlek, demirden leblebidir, bu yola girmeye karar vermeden önce bir daha düşün” derler. Can bu sınavı geçerse o zaman tarikata yani Yol’a alınır. 

Hünkar Hacı Bektaşi Veli, buyolun zor ve çileli olduğunu, bu yolu “her kişinin değil er kişinin sürebileceğini” söyler. Bu kapıda ikrar verip musahip (yol kardeşi) tutulur.

Bu makamda olan Can’a Zahid veya Yoloğlu denir. Simgesi evrenin yaratılışındaki dört unsurdan biri olan Ateş’tir. Tarikatın makamları ise şunlardır;

1. El alıp, tövbe etmek : Bir mürşide bağlanmak, ham ervahlıktan ayrılıp, yetkin duruma gelmek, kötü ve günah işlerden uzak durmaktır.

2. Bir Mürşide Talip olmak : Mürşidin isteğine uymak, mürşidine bağlı olmaktır.

3. Temiz giyinmek ve manevi temizlenmek : Alevî-Bektaşilik tarafından kutsal sayılan taç, tennure, haydariye, kamberiye, kemer kuşanmak, teslim taşı takmak gibi yola özgü giysi ve takıları takınmak, manevi olarak arınmaktır.

4. İyilik yolunda olmak : En büyük şeytan olarak görülen nefisle mücadele etmektir.

5. Hizmetli olmak : Kendini insanların mutluluğuna adamak, bunun için her türlü özveriye katlanmaktır.

6. Haksızlıktan korkmak, çekinmek : Hakk yolunda yürürken, yanlış bir adım atmaktan kaçınmak ve Hakk’ın bir yansıması olan insana kötülük getirecek davranışlardan sakınmaktır.

7. Umutsuzluğa düşmemek : Gerçeğe bir gün kavuşulacağı umudunu taşımak,  bu inancı hiçbir zaman yitirmemek ve her zaman canlı tutmaktır.

8. İbret almak ve hidayete ermek : Her şeyde Hakk’ın bir hikmeti olduğunu anlamak, Hak yoluna girmek ve Tarikâtı benimsemektir.

9.  Nimet dağıtmak : Toplumda makam, toplumsal çevre, söz, sevgi ve öğüt sahibi olmaktır.

- Makam sahibi olmak : Belli bir olgunluk aşamasına ulaşmış olmaktır. Bu anlamda post'u simgelemektedir.

- Cemiyet sahibi olmak : Yol'a girmek isteğinde olmaktır.

- Öğüt sahibi olmak : Yol kurallarını, ilkelerini anlatacak bilgi ve beceri sahibi olmaktır.

- Muhabbet sahibi olmak : Hakk’a, yol ulularına, ya da yol uğrunda yapılan bir işe, eyleme, davranışa gönülden sevgi ve bağlılık duymak, muhabbet meydanı açmaktır.

10. Özünü fakir görmek, turap olmak : Hakk’ın varlığı içinde kendini yok etmek, Hakk’la bir olmak, Hakk uğruna dünyevi varlıklardan vazgeçmek, benlikten uzaklaşmaktır.

III – MARİFET KAPISI

Bu kapı en yüce düzeye ulaşma, Hakk’ın gizli sırlarına erme aşamasıdır. Hakk aşkının dervişin gönlünde tutuştuğu ve kamil insan olmasına kadar rehberlik edeceği bir evredir. Hacı Bektaş Veli’nin sözleriyle ifade edersek, “Marifet, Hakk’ı kendi özünde bulmaktır” Bu aşamaya gelmiş Can, ne isterse o alanda başarılı olur. Bütün varlıkların bilgisi edinilir. Eğer zahiri ilimleri isterse iyi bir alim,  batıni ilimleri isterse mürşidi kamil olur insanları irşat edebilir.

Bu makamda olan Can’a Arif veya Derviş denir. Simgesi evrenin yaratılışındaki dört unsurdan biri olan Su’dur. Marifetin makamları ise şunlardır.

1. Edepli olmak : Eline, diline, beline sahip olmak, kötü hal ve hareketlerden uzak durmaktır.

2. Bencillik, kin ve garezden korkmak ve uzak durmak : Bu makamdan düşme endişesini taşıyarak korkuya kapılması, özünü bencillikten, kin ve garezden uzak tutması, kendini yoklaması, eksiklerini saptaması ve daha arınmış olarak çıkmasıdır.

3. Perhizli olmak : Hiçbir şeyde aşırı olmamak, aşırıya kaçmamak, ulaşılan manevi aşamanın verdiği sarhoşluktan korunmak, kendini yitirmemek ve mahrem olan şeylerden uzak durmaktır.

4. Sabır göstermek ve yetinmek : Hakk’tan başkasına yakınmamak, aceleci olmamak, taşkınlık yapmamak, ölçülü olmak, mürşidin verdiği kadarıyla yetinmek, nefsine uyup mürşidinden kaldıramayacağı isteklerde bulunmamaktır.

5. Utanmak : Kötü davranışlardan ve uygunsuz işlerden kaçınmak, kınanma, ayıplanma korkusuyla bir şeyi yapmaktan ya da yapmamaktan sakınmaktır.

6. Cömert olmak : Bilgisini esirgememek, bilgisinden layık olanı yararlandırmak, bunu yol’un bir gereği olarak görmek ve bu yolla kendisini temizlemesidir.

7. İlim öğrenmek : Önce kendini, sonra kendi özünde Hakk’ı bulmak, aklını kullanarak bilgiye ulaşmaktır.

8. Hoşgörülü olmak, gösterişsiz yaşamak : Teslim olması, uzlaşması, yola, yolun kurallarına tam olarak uyması ve bağlanmasıdır.

9. Arif olmak : Hakk’ın kendi özüyle bütünleşmesine izin verdiği ve bu yolla kendi yüce varlığını görebilmesini sağladığı, kendi özünü tanıma tadının zevkini verdiği biçimindeki yüksek olgunluk aşamasına ulaşmasıdır.

10. Özünü bilmek : Küçük evren olarak algılanan kendini tanımak, bu yolla büyük evren olarak algılanan alemin farkına varmak, bu bağlamda Hakk’ın bütün sıfatlarının kendinde ortaya çıktığına inanmaktır.

IV – HAKİKAT KAPISI

Son kapı Sırr-ı Hakikat kapısıdır. Kamil insan olma yolculuğunun sonuncusu ve yetkinliğe varma aşamasıdır. Hünkar Hacı Bektaş Veli’nin anlatımıyla “Hakk’ı kendi özünde bulma” makamıdır. Bu kapıda gözü perdeleyen perdeler açılır, batıni ve zahiri dünyayı görür hale gelir. Hakk'ı görme, Hakk’ın içerisinde erime  hakikat evresinde gerçekleşir. Sonsuz alemin değil, en ufak canlının da aynası olduğunu ve onların bir parçasını taşıdığını bilir. Bu kapıya ulaşmış can, varlığın devamlı bir devinim, tekamül içinde olduğunu anlar.

Bu makamda olan Can’a Muhip denir. Simgesi evrenin yaratılışındaki dört unsurdan biri olan Toprak’tır. Hakikatın makamları ise şunlardır.

1. Toprak (turab) olmak : Herkesin ayak toprağı anlamında alçakgönüllü olmak, Hakk’tan gelen herşeyi gönül hoşluğuyla karşılamak, teslimiyete ermektir.

2. Kimsenin ayıbını görmemek : İnsanların kusurlarını, ayıplarını örtücü olmak, onları büyütmekten, yaymaktan kaçınmaktır.

3. Elinden geleni esirgememek : Verici olmak. Elinden gelen bir hizmeti, yardımı vermekten, yapmaktan kaçınmamaktır.

4. Hakk’ın her yarattığını sevmek : Hakk’ın her yarattığı canlıyı sevmek, korumaktır.

5. Tüm insanları bir görmek ve sevmek : İnsanlar arasında ayrım yapmamak tüm milletleri bir görmek.

6. Tevhid anlayışında olmak : Bütün varlıkların Hakk’ta bir olduğuna inanmak, Hakk’tan başka varlık tanımamak, Hakk’ın görüntüsü olan canlı- cansız varlıkları sevmek ve bunu bir ibadet olarak bilmek.

7. Hakk’ın sırrını bilmek : Hakk’a yakın olmak, Hakk’la bir olmak ve Tanrı- evren- insan üçlüsünden oluşan birliği Hakk olarak bilmektir.

8. Anlamı bilmek, sırrı öğrenmek : Gönül yoluyla batın bilgiye ulaşmak, batın ve tarikat bilgisini özümsemek ve hakikate ermek; nefsin isteklerinden sıyrılıp gayb durumundaki şeylerin, yani Hakk'ın örtülediği bilgilerin ayrımına varmak, sırra ermek; ulaştığı anlamı, erdiği sırrı, ehil olmayandan sakınmaktır.

9. Gerçeği gizlememek : Hakikat sırrını Hakk'tan layık canlara taşımak; inançtan akla atlamak ve aklın öncülüğünde kamil toplumu yaratmaya çalışmaktır.

10. Hakk’ın varlığına ulaşmak : Hakk sırları ve tecellileri seyretmek, bu yolla batın  alemini görmek; Tanrı evi olan gönülde Hakk ile bir olmak, yol ulularını övmek ve onlara bağlılıklarını bildirmektir.

Dört Kapı’nın FarklıTarifleri

Şeriat, tarikat, marifet ve hakikat aşağıdaki benzetmelerle de açıklanmaktadır;

* Şeriat, bu benim şu senin; tarikatta ve marifette hem senin hem benim; hakikatta ne senin ne de benimdir.

* Hacı Bektaş Veli’ye göre; şeriat kapısı Beloğlu, tarikat kapısı Yoloğlu, marifet kapısı atam gök, anam yer, hakikat kapısı kemaloğlu’dur.

* Şeriat taş, tarikat deniz, marifet dalgıç, hakikat incidir.

* Şeriat ten, tarikat et, marifet ilik, hakikat candır.

* Şeriat kapı, tarikat eşik, marifet çerçeve, hakikat kilittir.

* Şeriat kale, tarikat kapısı, marifet kilidi, hakikat anahtarıdır.

* Şeriat çerağ, tarikat fitil, marifet yağ, hakikat ışıktır.

* Şeriat ilkokul, tarikat ortaokul, marifet lise, hakikat üniversitedir.

* Şeriat ana, tarikat baba, marifet oğul, hakikat oğlun oğludur.

* Şeriat doğu, tarikat batı, marifet kuzey, hakikat güneydir.

* Şeriat farz, tarikat vacip, marifet sünnet, hakikat nafiledir.

* Şeriat anadan doğmak, tarikat ikrar vermek, marifet nefsini bilmek, hakikat mürşidi kamil olmak, Hakk’ı kendi özünde görmek Hakk ile Hakk olmaktır.

* Şeriat abdesti su ile olur, tarikat abdesti pir elinden biat etmektir, marifet abdesti nefsini bilip Hakk’ı tanımaktır, hakikat abdesti kendi ayıplarını görüp diğerlerin ayıbını örtmektir. 

Sonuç :

Dört Kapı Kırk Makam Alevi/Bektaşi inancının ve erkanının temelini oluşturur. Hünkar Hacı Bektaş Veli tarafından düzenlenen ve belirli bir mertebeye ulaşmak isteyen canların maddi ve manevi hayatında uygulayacağı esasları içerir. Sosyal hayatı da düzenleyen Dört Kapı Kırk Makam, kişilere bir yaşama tarzı ve anlayışı vererek, onların toplum içinde yücelmesini de sağlar. Alevi/Bektaşiler üzerindeki asimilasyonları bertaraf etmek için, bizlerin ve ailemiz üyelerinin yaşamlarını Dört Kapı Kırk Makam esaslarına göre şekillendirilmesi gerekmektedir.

Kaynakça:

-Kaygusuz, İsmail. Hacı Bektaş Veli Makalat, Demos Yayınları, 2011

-Kızan, A., Doğanay, N.K., Aşık Remzani, Hünkar Yayınları 2014

-Öz, Gülağ, İslamiyet Türkler ve Alevilik, Yol Yayınları, 2011

-Özmen, İsmail. Simgeler ve Rıza Kenti: Alevilik/Bektaşilik, Parşömen Yayınları 2010

                                                            - Makaleler -